LE ROM ANDE EVROPA: JEK XARNI HISTORIJA
1. E adjesuji situacija le Romengi ande Evropa našti desja haćardol, te na źanglol pe v`e historija le Romengi, sar sas von tretirime ande Evropa. E historija le Romengi naj laśes dokumentirime anda kodja, kę le Rom mekle numa xancî ramome dokumentur pala peste, savi si pe sama kata pengi komunaki egzistencija.
Maj anglal sas kana taj kana diskutuime pa kodja, katar avile le Rom. Adjes si le maj but źene jekhę gîndosa: Le Rom avile kata `l grupe, save mekhle la Indijako sub-kontinento po agor kata angluno milenijumo pala Xristosko biandimos. Pala kodo fakto egzistirin zurale linguistikakę evidencije. Ande dešujekto šęlutno bęrš sîkadile Romenge grupe ande la Evropako kotor kata la Bizantinaki ampęracija thaj pe sa kodja vrjama le Rom dine vi ande Španija kata severo la Afrikako, kadja makar gîndin but manuša. Regionur, save si ajdes jek kotor kata o jugo la Grecijako, sas prinźande sar Romenge bęšîmaskę centrur ando dešuštarto thaj dešupanžto šęlutno bęrš haj vi paćal pe, kę ęl Rom sas pe kaća vrjama već ręspime pe sasto Balkano.
2. Pala jek relativno tolerancijaki perioda ando maškarutno veko avili jek perioda, kaj sas le Rom pe bute thanende ande Evropa progonime. Si jek konsenzo maškar le historičarja, kaj la Otomanoski ampęracija, savi xasajli lokhęs, sas maj tolerantno numa sar kaj sas le Xristianur10 aj kaća tolerancija sîkade vi pe `l Rom.11 O relativno baro numero le Romengo ande kodola thema la adjesuja Evropakę, kaj sas maj anglal jek kotor kataj Otomanoski ampęracija afirimiril kaća theza vi te ankęrde vi le Otomanoskę raj jek diskriminacijaki politika karing kodola grupe, save nas muslimanur numa vi maškar le muslimanoskę grupe sas le Rom kodola źene, save sas partikularno diskriminirime.12
3. Dićhol, kę le Rom sas ande Otomanoski ampęracija pe maj teluno than aj kodja pe `l regionur kaj si adjes ande Rumunija kę kothe sas e Rom řobur kata `l raj, saven sas bare phuvja haj vi kata `l bare rašaja sas von robur. O profesori pala romane studije, o Dr. Thomas Acton, mothol pa la Evropaki historija le Romengi ando 16. thaj 17. šęlutno bęrš: Kana maladjon adjes Rom, andaj istočno Evropa, Romenca save aven paj severo-zapadno Evropa, athoska maladjon duj grupe Rom. Le papongę papur kataj jek grupe trajinas ande `l purane vrjami sar řobur, le papur kataj aver grupa nakhle o "Holocausto" vaj xaisajle ande leste.
4. E nevi epoxa, savi teljardja ando 17. 18. šęlutno bęrš, taj savi rodja e eksplikacija la ljumaki na paćamasa numa la godjasa, andja vi jek nevi vizija karing le Rom. Ando maškar kata o 18. šęlutno bęrš zumade le gaźe pe zor te asimilirîn le Romen ando maj buhlo societeto. Či źanglol pe źikaj sas dine kan kadala anglune porunke pe lokalno stepeno, numa ande `l duj šęl bęrs, save nakhle pala anglune porunke, fuljarde Řomen pe zor peska familjatar thode len ka `l gaźe vaj ande varesave institucije thaj kodolasa kamenas te khosen sa la ethnijakę vurme ande lende thaj te kęren anda lende gaźe.
E nevi vrjama andja pesa vi neve moderni policijakę praktike thaj kadja biandili e ideja kata "Romengo Kriminaliteto" ("Gypsy crime") thaj kodolasa kęrenas thaj baronas buhle policijakę registerur pa `l Rom. 13
5. Ande vrjama le Hitleroski kata 1933-1945 sas le Rom ciljur kata rasakę progonur ando Njamco thaj vi ande `l thema kaj sas okupirime katar Hitleroskę manuša. Ande vuni thema line o "Holocausto" le Romengo njamcicka raj ande peskę vas vaj lokalni raj, save sas iplementirime pala kodja. Vuni manuša hasnin pala "Romengo Holocausto" e vorba "Porraimos". Ande vuni thema, save sas ande kolaboracija le Hitlerosa, line le themengę armije o "Holocausto" le Romengo ande peskę vas, te bi ramolas pe jek nevi Evropaki demografija. Ande aver thema pale sas o "Holocausto" le Romengo implementirime bi le njamcongo implikacijako. Ande vuni regionur, kadja vi ando regiono kata adjesuno Čexo, le maj but Rom sas mundarde ande vrjama le Hitleroski, vaj ande njamcoskę mundarimaskę logorja vaj ande `l themengę logorja.
6. Ande perioda pala dujto ljumako marimos kide le gaźe ande Centralno thaj Istočno Evropa sa pengi zor, te mutisaren le Romen pe `k than te khosen ande lende sa, so lengę dićolas ande ´l Rom antisocialno.
Le governur kataj Polska thaj Čexoslovakija po eksemplo, kide sa pengi zor, te bi aśavenas o nomadizmo maškar le Rom thaj te pařuven le Romen ande `k homogeno proletarijato. Le lole governur zumade sogodi so daštisarde, te bi asimilirinas le Romen. O produkto kodolesko sas pe jek rig jek angluni Romengi generacija ande ´l elite le themeskę, pe aver rig jek baro numero Rom ande `l themeskę institucije numa durarde katar pengi familija. Le lole thema naštisarde te khosen o rasizmo pala dujto ljumako marimos numa či kamle te priznajin kodja.
Vuni governur ankęrde akcije, te kęrel pe zorasa sterilizacija pe ´l Romnja. Ande but thema sas e škola le Romengi huladi kataj škola le gaźengi.
  
7. E historija le Romengi ande zapadno Evropa, pala o dujto ljumako marimos, sîkadol similarno sar kaj sîkadol ande centralno thaj istočno Evropa.
Ande Norveška, ando Švedo thaj ande Švicerska po eksemplo, kidenas le gaźe sa pengi zor, te aśaven komunalno egzistencija le Romengi thaj vi le grupengi, kaj si le Romenca phangle. Le gaźe ankęrde akcije la sterilizacijakę pe zor ka `l murš thaj ka `l źuvlja thaj line katar o dad thaj katar e dej lengę śavořen thaj dine len pe štatoski sama.
Ande `l palune bęrš kęrde le governur kata Švedo thaj kataj Švicerska buhle studije pa kodja sama thaj o Švedo anzardja le žrtvongę, viktimongę kompenzacija. O bilaśo impakto kata kodola politike haćaren le Rom źi adjes thaj le Řom sar grupa źi adjes si le traumatisirime.
8. Pala o bęrš 1989 teljardja ande Evropa jek zuralo anti-ciganizmo aj kodo vi po istoko taj vi po zapado la Evropako. Ande istočno Evropa dine vuni governur le Romenge kolektivno e doš pala xaimos le themesko thaj palaj dar, kę o xaimos le themesko aśel iminentno. Jek sistematično progono le Romengo teljardja ande `l thema: Albanija, Bulgarija, Njamco, Ungro, Polska, Rumunija, Rusija, Slovakija, Ukrajinska thaj Jugoslavija. Rasistički grupe kidenas pe thaj kęrenas atake pe `l Rom. Ande vuni thema, po eksemplo ande Slovakija thaj vi ando Čexo kęren pe źi adjes zurale atake kontra le Rom aj kodja źi kaj jek baro alarmosko levelo. La krisakę organur reaguin generalno inadekvatno po kriminaliteto andaj rasaki sama aj le themeskę raj či reaguin vaj reaguin numa desja lokhęs pe kiriminalno zor kontra le Rom.
9. Ande zapadno Evropa vazdinisajle emocije kontra le Řom kana avile Řom andaj istočno Evropa ande Belgija, ande Finlandija, ando Francuzo, ando Njamco, ande Irska, ande Italija, ande Holandija, ande Norveška, ande Španija, ande Švicerska thaj ande Engleska vazdinisajli jek panika ande publika, înkę zurjardi kata alamoskę medijakę raportur paj "invazija kata `l Gypsies" thaj kadja maj dur. Pala sa kodja ankliste rasijakę diskriminacijakę procedure kata ´l raj thaj butivar vi kolektivni progonur.14
10. O bęrš 1999 sas pala `l Rom o maj bibaxtalo bęrš thaj e maj bari katastrofa de katar o dujto ljumako marimos. Pala kętanijako akcijako agor kata NATO ande Federalno Republika Jugoslavija thaj kana cîrde pe palpale la Jugoslavijakę kętani andaj Kosova, teljarde ethnijakę albancur la ethnijakę hulavimasa pe `l Rom thaj pe aver źene, save si tretirime sar "Gypsies". Vi te ankęrdja e UN štar bęrš e administracija ande peskę vas ande Kosova le peridodični atake granatenca thaj e regularno destrukcija le khęrengi našti aśavelas. Adjes si karing 120.000 Rom andaj Kosova progonime, kodja si 4/5 kata`l źene, kaj traisarde angla o bombardongo marimos ande Kosova. Von trajin ando egzilo ande `l thema krujal e Kosova vaj si ando egzilo ande `l zapadni thema. Le maj but źene anda lende trajin ande baro čořimos. Kana aręsle von ande `l Evropakę Membrongę thema sas len bare problemur pe sama kata azilo thaj pe sama kataj imigracija. Pa kodja maj but maj palal ande kado raporto.
11. Le Rom sas diskriminirime thaj progonime ande historija thaj but šela bęrš nas len čisoske avtoxtoni institucije numa pale arakhle von pesko distinktivno idenditeto. O solidariteto maškar le Řom înkę maj but zurjavol kodolasa, kaj si von phangle maškar peste bare familjenca. Familjakę slave si but importantni thaj aśen po angluno than ando trajo le Romengo. Le tradicije la kulturakę ankęrdon voljasa, ande lende šaj arakhas vi tabujur pe sama kata mahrimos thaj kaj vuni Romenge grupe arakhas vi jek avtonomno sistemo kata individualno thaj komunaki kris. Tabujur pe sama kata mahrimos arakhas tradicionalno kaj diferentni kulture aj butivar si le phangle strategijenca kata marginalni grupe. Kodolasa ankęren pesko identiteto thaj kodolasa si len jek drab kontra opresija thaj/vaj kontra kulturaki asimilacija. E Judith Okley mothol: Jek modo, te aśel jek grupa diferentno katar avera, si paćamos pe `l mahrimaskę trjabe. Sa kodo sîkavel thaj zurjarel o ethnijako phanglimos. Le Rom klasificirin le gaźen na numa sar mahrime, lengo paćamos anzarel lenge vi o drom te aśen von uže thaj na pekęlime. Te len le Rom sama pe pengo zakono, athoska šaj von den ande ljuma le gaźengi bi te na pękęlin pe."15
12. Ande Evropa trajin adjes karing 10 milionur Rom, numa si vi źene save mothon, kę ande Evropa trajin karing 12 milonur Rom. Precizni demografijakę date či egzistirin, maj but andaj stigma kaj si phanglo le řomane identitetosa thaj vi anda kodja, kę but Rom daran, te sîkaven ande publika kaj si von Rom haj but governur či kamen te akceptirîn le Romen sar legitimno cenzusoski kategorija. Vi te na źanglol pe o precizno numero le Romengo ande Evropa, šaj phenel pe, kę o numero le Romengo ande Evropa sî butivar maj baro, sar o totalno numero le gaźengo ande diferentni Membrongę Thema.
13. Pe kaća vrjama arakhas ande but Evropakę thema, šaj avel kę ande savoře thema, ka `l gaźe jek zuralo anti-ciganizmo haj ande vuni partikularni thema si o anti-ciganizmo zurales učo. Jek raporto kaj anklisto nadulmut, mothol: 79% kata `l Čexoske gaźe či kamen te aven Řom lengę komšije.16 Jek studija, savi kęrdja o "Allensbach Demoscopic Institute" ando bęrš 1992, sîkadja, kę 64% kata l Njamcoskę gaźe naj len laśo gîndo pa `l Rom – kata sa le aver religiozni, rasakę thaj ethnijakę grupe, aśen le Rom ande `l jakha le gaźenge po maj teluno than.17 Jek studija kata o "EMNID Institute" ando bęrš 1994 sîkadja, kę karing 68% kata `l Njamcoskę gaźe či kamen te aven Rom lengę komšije.18 O raj Trevor Phillips, kaj si presedniko kata "United Kingdom´s Commission for Racial Equality" (CRE) ande Engleska mothodja kol djes: Sar Englezo laźav, pa kodja, sar amen tretiris le Romen thaj Travelleron. Kodja trobul te pařuglol aj kodja akana".19
14. O tretirimos le Romengo ande Evropaki Unija thaj vi pęrdal e bar si jek indikatorosko testo pala manušîkano društvo thaj socijeteto. O tretirimos le Romengo si adjes le maj akutni, socialni, politikakę, manušîkane čačimaske puśimata, savenca si e Evropa kofrontirime.
10 Komparativno studija paj toleranca ande Otomanongi thaj Kristianongi ampęracija, partikularni thaj ekstensivni studije pe sama le židovongi. Pa kodja sama dikh: Cohen, Mark R. Under Crescent and Cross: The Jews in the Middle Ages. Princeton: Princeton University Press, 1994.
11 Ando bęrš 1604, po eksemplo, ramol ande jek dekreto kata Istambulo karing kristianski thaj muslimanski Řoma, kata ampęracijakę raj, te na "Let (anyone) harass the race in question."
12 Pa `l Řom ande Otomanoski ampęracija dikh: Marushiakova, Elena thaj Popov, Vesselin. The Gypsies in the Ottoman Empire. Hatfield: University of Hertfordshire Press, 2001.
13 Dikh po ekemplo: Lucassen, Leo, Zigeuner: Die Geschichte eines polizeilichen Ordnungsbegriffes in Deutschland 1700-1945, Köln: Böhlau Verlag, 1996.
14 Ande Belgija, po eksemplo, phaglja pe nadulmut la Evropaki Konvencija pa `l Manušîkane Čačimata, kana vazdinisajlo kolektivno progono Slovakijakę Řomengo. Thaj vi ande Italija sas jek kasavendar trjaba , jek grupa Bosnjakę Řom sas kolektivno progonime.
15 Okely, Judith. "Changing Cultures-The Traveller Gypsies", Cambridge Universiy Press, Cambridge 1983, p.77.
16 Dikh Respekt, č. 1, Ročník XV, 29.12.2003-4.1.2004.
17 17% nas len laśi opinija pa `l muslimaja ; pa `l Indijance, 14%; Pa `l „Gastarbeiter", 12%; pa `l kale manuša, 8%; pa `l jevrejur, 7%: G. Margalit, "Anti-Gypsyism in the Political Culture of the Federal Republicof Germany: A Parallel with Anti-Semitism?". Dikh web http://sicsa.huji.ac.il/9gilad.htm.
18 Citirime ando: D. Strauss, "Anti-Gypsyism in German Society and Literature" in Tebbutt, Susan, ed., Sinti and Roma: Gypsies in German-Speaking Society and Literature, New York: Berghahn Books, 1998, p. 89.
19 Traveller Times, Issue 19, Spring 2004, p.1.
In: STUDIJA PA `L ŘOM ANDE K BUHLJARDI EVROPAKI UNIJA
http://europa.eu.int/comm/employment_social/publications/2005/ke6204389_0B.pdf
|
